Bạn có bao giờ cảm thấy ai đó đang theo dõi mình qua chiếc laptop không? Nếu thiết bị của bạn có những biểu hiện lạ, đó có thể không chỉ là sự hoang tưởng. Tin tốt là có những cách đơn giản để nhận diện phần mềm giám sát ẩn và lấy lại quyền kiểm soát quyền riêng tư của bạn. Việc trang bị kiến thức về bảo mật máy tính là vô cùng cần thiết trong bối cảnh công nghệ hiện nay, giúp bạn bảo vệ dữ liệu cá nhân khỏi các mối đe dọa tiềm ẩn.
1. Nhận Biết Hành Vi Bất Thường Của Laptop
Một trong những dấu hiệu rõ ràng đầu tiên cho thấy laptop của bạn có thể đã bị cài đặt phần mềm giám sát là sự thay đổi đáng kể trong cách nó hoạt động. Các công cụ giám sát thường chạy ngầm, âm thầm thu thập dữ liệu hoặc ghi lại hoạt động của bạn, điều này có thể gây căng thẳng cho hệ thống và dẫn đến các hành vi bất thường.
Nếu laptop của bạn trở nên ì ạch, khởi động lâu hơn bình thường, pin nhanh hết hơn, hoặc quạt tản nhiệt kêu to bất thường ngay cả khi không chạy các ứng dụng nặng, đó có thể là một manh mối cho thấy có điều gì đó không ổn. Hãy chú ý đến các cửa sổ pop-up bất thường, đặc biệt là khi bạn không duyệt web, hoặc sự gia tăng đột biến của các quảng cáo pop-up trên các trang web yêu thích. Ngoài ra, hãy để ý các sự cố treo máy thường xuyên không rõ nguyên nhân hoặc việc máy tự khởi động lại ngoài ý muốn.
Nếu bạn thường xuyên sử dụng tính năng điểm truy cập di động (mobile hotspot) để kết nối laptop với internet, mức sử dụng dữ liệu tăng đột biến và bất ngờ cũng là một cảnh báo đỏ. Phần mềm giám sát có thể gây ra tất cả những vấn đề này. Tóm lại, hãy tin vào trực giác của bạn. Nếu laptop có cảm giác “sai sai”, rất có thể nó đang gặp vấn đề.
2. Quét Hệ Thống Để Phát Hiện Phần Mềm Độc Hại
Một đặc điểm của phần mềm độc hại hiện đại là chúng hoạt động lén lút hơn so với các loại cũ, khiến việc phát hiện trở nên khó khăn hơn. May mắn thay, nhiều công cụ giám sát, đặc biệt là các chương trình ghi lại thao tác bàn phím (keylogger) và phần mềm gián điệp (spyware), thường được các chương trình diệt virus uy tín xếp vào loại phần mềm độc hại.
Sử dụng các chương trình này, bạn có thể thực hiện quét toàn bộ hệ thống để giúp phát hiện và loại bỏ các mối đe dọa trước khi chúng gây ra nhiều thiệt hại hơn. Các công cụ bảo mật tích hợp sẵn như Windows Defender của Microsoft và XProtect của Apple tuy đơn giản nhưng rất đáng tin cậy để làm tuyến phòng thủ đầu tiên của bạn.
Người dùng laptop thực hiện quét phần mềm gián điệp và phần mềm độc hại, hiển thị các biểu tượng cảnh báo
Đảm bảo rằng các định nghĩa virus của bạn được cập nhật, sau đó thực hiện quét toàn bộ hệ thống thay vì quét nhanh, vì phần mềm giám sát có thể ẩn sâu trong các tệp hệ thống.
Nếu bạn không hài lòng với kết quả quét, hãy cân nhắc sử dụng một giải pháp diệt virus hoặc chống phần mềm độc hại của bên thứ ba đáng tin cậy như Malwarebytes hoặc Bitdefender. Các công cụ này thường phát hiện các mối đe dọa mà các chương trình mặc định có thể bỏ qua. Một số thậm chí còn cung cấp các tính năng chuyên biệt để xác định các keylogger, rootkit và công cụ truy cập từ xa (Remote Access Tools – RAT). Tuy nhiên, các phần mềm này thường không miễn phí hoặc có giá thành rẻ. Vì vậy, trước khi quyết định, hãy đảm bảo phần mềm diệt virus đó có tất cả các tính năng cần thiết cho nhu cầu của bạn.
3. Kiểm Tra Các Tiện Ích Mở Rộng Trình Duyệt
Các tiện ích mở rộng trình duyệt (browser extensions) có thể rất hữu ích, nhưng chúng cũng có thể trở thành công cụ để theo dõi hoạt động của bạn. Các tiện ích độc hại hoặc giả mạo có thể theo dõi thói quen duyệt web, hiển thị quảng cáo, ghi lại thao tác bàn phím hoặc thậm chí chuyển hướng bạn đến các trang web giả mạo để đánh cắp thông tin. Đó là lý do tại sao việc kiểm tra các tiện ích mở rộng trình duyệt là rất quan trọng khi bạn tìm kiếm phần mềm giám sát.
Hãy xem xét kỹ danh sách và tìm bất kỳ tiện ích nào bạn không nhận ra hoặc không nhớ đã cài đặt. Đặc biệt chú ý đến các tiện ích tuyên bố cung cấp các chức năng tiện ích như tăng cường bảo mật – đôi khi đây là vỏ bọc cho phần mềm gián điệp. Để an toàn, hãy chỉ cài đặt các tiện ích mở rộng được đánh giá tốt và đáng tin cậy từ các nhà phát triển uy tín. Trong tương lai, hãy luôn kiểm tra độ an toàn của các tiện ích trước khi cài đặt chúng trên Chrome, Firefox hoặc bất kỳ trình duyệt nào khác.
4. Rà Soát Quyền Truy Cập Webcam và Microphone
Một trong những cách đáng lo ngại nhất mà ai đó có thể theo dõi bạn là bằng cách truy cập bí mật vào webcam hoặc microphone của laptop. Vì lý do này, bạn nên thường xuyên kiểm tra xem ứng dụng nào đang có quyền truy cập vào webcam và microphone của mình.
Trên Windows 11, nhấp vào biểu tượng Windows, vào Settings (Cài đặt) > Privacy & Security (Quyền riêng tư & Bảo mật), sau đó cuộn xuống App permissions (Quyền của ứng dụng). Từ danh sách, chọn Camera hoặc Microphone và cuộn xuống trang để xem những ứng dụng nào có quyền đối với cảm biến đã chọn.
Trên macOS, điều hướng đến System Settings (Cài đặt hệ thống) > Privacy & Security (Quyền riêng tư & Bảo mật), sau đó chọn Camera hoặc Microphone từ danh sách.
Trong các trang tương ứng, hãy tìm kiếm bất kỳ ứng dụng nào bạn không nhận ra hoặc không cố ý cấp quyền truy cập. Nếu không chắc chắn, hãy tắt quyền của ứng dụng đó và theo dõi xem có vấn đề gì phát sinh không.
Một cách khác để biết bạn đang bị theo dõi là khi đèn webcam của bạn tự động bật sáng ngẫu nhiên mà không có bất kỳ thao tác nào. Tuy nhiên, điều này không phải lúc nào cũng đúng vì một số phần mềm giám sát tinh vi có thể tắt đèn báo trong khi vẫn ghi hình bạn, khiến việc phát hiện trở nên khó khăn hơn.
5. Kiểm Tra Các Chương Trình Đã Cài Đặt
Thông thường, phần mềm giám sát tự ngụy trang thành một ứng dụng vô hại hoặc ít được biết đến, với hy vọng hòa lẫn vào các chương trình hợp pháp. Các ứng dụng này thậm chí có thể cài đặt thêm các ứng dụng khác dưới nền mà bạn không hề hay biết. Đó là lý do tại sao việc định kỳ xem xét tất cả phần mềm đã cài đặt trên laptop của bạn là điều cần thiết, đặc biệt nếu bạn nghi ngờ ai đó có thể đã can thiệp vào thiết bị của mình.
Trên Windows 11, mở Settings (Cài đặt) và điều hướng đến Apps (Ứng dụng) > Installed apps (Ứng dụng đã cài đặt) để xem danh sách các ứng dụng đã cài đặt.
Trên macOS, mở thư mục Applications (Ứng dụng) hoặc điều hướng đến System Settings (Cài đặt hệ thống) > General (Chung) > Storage (Dung lượng) > Applications (Ứng dụng) để có cái nhìn tổng quan tương tự.
Hãy xem xét từng ứng dụng trong danh sách và tìm bất kỳ thứ gì có vẻ không quen thuộc, có tên chung chung hoặc được cài đặt gần đây mà bạn không hề hay biết. Nếu bạn không chắc chắn về một ứng dụng cụ thể, một tìm kiếm đơn giản trực tuyến về tên, nhà phát triển, chức năng hoặc đánh giá của nó có thể giúp xác định tính hợp lệ của nó.
6. Xem Lại Các Chương Trình Khởi Động Cùng Hệ Thống
Nhiều loại phần mềm giám sát được thiết kế để tự động khởi chạy khi bạn bật laptop, để chúng có thể bắt đầu thu thập dữ liệu ngay lập tức mà không gây chú ý. Điều này khá phổ biến ngay cả đối với phần mềm giám sát nhân viên.
Do đó, việc xem xét các chương trình khởi động cùng hệ thống là một cách thông minh để phát hiện các công cụ ẩn đang chạy ngầm. Trên Windows 11, nhấn tổ hợp phím Ctrl + Shift + Esc để mở Task Manager (Trình quản lý tác vụ), sau đó nhấp vào Startup apps (Ứng dụng khởi động) ở thanh bên trái. Thao tác này sẽ hiển thị danh sách tất cả các chương trình được thiết lập để khởi chạy khi hệ thống của bạn khởi động.
Giao diện quản lý ứng dụng khởi động (Startup apps) trên hệ điều hành Windows 11
Trên macOS, vào System Settings (Cài đặt hệ thống) > General (Chung) > Login Items & Extensions (Mục đăng nhập & Tiện ích mở rộng) để xem danh sách tương tự.
7. Kiểm Tra Hoạt Động Mạng
Một đặc điểm riêng của phần mềm giám sát là chúng thường gửi dữ liệu trở lại chủ sở hữu, cho dù đó là thao tác bàn phím, ảnh chụp màn hình, bản ghi âm hoặc nhật ký hoạt động của bạn. Điều này có nghĩa là chúng sẽ thường xuyên sử dụng kết nối internet của bạn ngay cả khi bạn không làm gì trực tuyến.
Do đó, việc kiểm tra hoạt động mạng của laptop có thể giúp bạn phát hiện bất kỳ hoạt động truyền dữ liệu bất thường nào cho thấy có phần mềm gián điệp.
Trên Windows, tìm kiếm Resource Monitor (Giám sát tài nguyên) và chọn nó từ kết quả tìm kiếm. Sau khi mở, chọn tab Network (Mạng) để xem chi tiết về mức sử dụng mạng của bạn.
Màn hình Resource Monitor của Windows 11 hiển thị chi tiết mức sử dụng mạng
Trên macOS, mở Activity Monitor (Giám sát hoạt động) và nhấp vào tab Network (Mạng).
Giao diện ứng dụng Activity Monitor trên macOS hiển thị thông tin sử dụng mạng
Khi xem mức sử dụng mạng, hãy tìm kiếm các tiến trình hoặc ứng dụng lạ liên tục gửi hoặc nhận dữ liệu ở chế độ nền. Mức sử dụng mạng tăng đột biến, không giải thích được thường xuyên có thể là một cảnh báo đỏ.
Ngoài Resource Monitor và Activity Monitor, bạn có thể sử dụng các công cụ của bên thứ ba để giám sát hoạt động mạng trên Linux, macOS và Windows. Trên Windows, bạn có thể sử dụng GlassWire hoặc NetBalancer. Trên macOS, LuLu là một lựa chọn tuyệt vời.
Nếu bạn lo ngại rằng ai đó đang theo dõi máy tính của mình nhưng không thấy bất kỳ dấu hiệu rõ ràng nào, hãy xem xét lại hệ thống để tìm các ứng dụng lạ, kiểm tra lưu lượng mạng và rà soát các chương trình khởi động cùng hệ thống cũng như các tiện ích mở rộng trình duyệt. Cách tiếp cận tốt nhất là bắt đầu với các phương pháp dễ dàng và sau đó chuyển sang các kỹ thuật nâng cao hơn. Đừng ngần ngại chia sẻ kinh nghiệm hoặc đặt câu hỏi trong phần bình luận bên dưới nếu bạn cần thêm sự hỗ trợ.
